Në 2011 duke u kthyer nga Tirana për në Elbasan, rrugës së vjetër të qafës së Kërrabës, bashkëshortja ime më sugjeroi të ktheheshim në fshatin Shijon dhe të ndiznim një qiri te një manastir që personalisht nuk e kisha dëgjuar asnjëherë edhe pse ishte kaq afër qytetit tonë. (Duhet të sqaroj që Shqipëria komuniste ishte i vetmi vend në botë ku feja dhe besimi fetar ishin të ndaluara me ligj që nga viti 1967 dhe kishte mungesë informacioni rreth objekteve fetare. Diku nga mesi i viteve ’90 u largova për në emigracion dhe në 2011 u kthyem sërish në vendlindje.) Pranova me kënaqësi dhe e ktheva makinën në drejtim të fshatit Shijon. Pasi shkuam atje dhe ndezëm qirinj, takoj për herë të parë priftin e manastirit At Irinenë, i ri në moshë por më bëri përshtypje urtësia dhe pjekuria e mendimeve të tij. Sapo i kërkova të më tregonte diçka rreth historisë së manastirit, ai u tregua i gatshëm dhe filloi rrëfimin e tij. Me tha se manastiri mbante emrin e Shën Vladimirit, i cili sipas tij ishte me origjinë nga Mali i Zi.
Biseduam gjatë dhe u largova i emocionuar që zbulova atë vend të shenjtë aq afër qytetit ku banoja. Që atë ditë u lidha shpirtërisht me atë manastir dhe figurën e Shën Vladimirit. Fillova hulumtimin për të mësuar diçka më shumë për historinë e manastirit.
Sipas historianëve, princ Vladimiri e trashëgoi fronin pas vdekjes së babait të tij sovranit Petër të Duklës. Qendra e kësaj principate ishte e vendosur në rrëzë të malit Rumi që ishte burimi shpirtëror malazez dhe vendi i origjinës së traditës mesjetare malazeze. Princ Vladimiri e sundoi Duklën derisa u sulmua dhe u pushtua nga perandori Samuel në vitin 998. Gjatë kthimit në Prespë, Samueli e mori princ Vladimirin e Duklës si të burgosur lufte. Në Prespë Vladimiri dhe vajza e perandorit Kosara, ranë në dashuri me njëri-tjetrin, dhe ajo i kërkoi babait të saj që të jepte pëlqimin për t’u martuar me të burgosurin e sjellshëm, i cili ishte i pashëm, i përulur, i dashur dhe fisnik, i mbushur me mençuri dhe njohuri për Zotin. Pasi Vladimiri u bë dhëndri i perandorit, Principata e Duklës iu rikthye atij. Shën Vladimiri, i shquar për përulësi ndaj perëndisë, ndihmoi në mbrojtjen dhe përhapjen e ortodoksisë në trevat e Ballkanit. Ai dërgoi predikues për të përhapur besimin e vërtetë.
Sipas gojëdhënave, një ditë Shën Vladimiri kishte dalë për gjueti bashkë me kalorësit e tij në pyllin e Shijonit dhe në mbrëmje pa një dritë afër lumit të Kushës, pranë Elbasanit. U afrua dhe pa një shqiponjë, e cila mbante në krahët e saj një kryq të shndritshëm. Shqiponja zbriti në tokë, la kryqin dhe u zhduk. Shën Vladimiri duke u lutur, mori kryqin dhe më pas në atë vend ndërtoi një kishë. Që aty fillon dhe historia mbi një mijëvjeçare e kishës që mban emrin e shenjtorin me origjinë malazeze në Shijon të Elbasanit. Në vitin 1383, princi shqiptar Karl Topia, pas një tërmeti shkatërrues e rindërtoi dhe restauroi nga themelet këtë tempull të Shën Vladimirit, bërësit të mrekullive. Ai vendosi stemën e tij në portën jugore të kishës së manastirit. Sot, emblema e Karl Topisë dhe portiku i portës jugore janë marrë dhe janë të ekspozuara në Muzeun Historik Kombëtar në Tiranë.
Në këtë shkrim po përqendrohem shkurtimisht dhe kryesisht në historikun e manastirit gjatë shekujve XIX dhe XX.
Në vitin 1865 u ndërtua një pus brenda mureve rrethuese të manastirit, në kohën kur igumen ka qenë Haxhi Grigori dhe Murgesha Magdalen. Edhe konakët e manastirit janë ndërtuar ndërmjet viteve 1850-1865 nga i njëjti igumen. Në mesin e shekullit të XIX, kisha u shkatërrua nga tërmeti dhe u rindërtua në vitin 1901. Ky fakt vërtetohet nga mbishkrimi që gjendet mbi derën perëndimore të kishës që është dhe dera kryesore, i cili përkthehet: “Ky tempull i Shën Joan Vladimirit u ripërtëri gjatë kohës së fort Hirësisë së tij, Mitropolit të shenjtë të Durrësit Prokopit, si dedikim për të paharruarin Mitropolitin e Durrësit Visarionin nga lagja Kala e Elbasanit, me kujdesin dhe mbikëqyrjen e epitropit Spiridon Xhufkës. Elbasan, më 1 mars 1901”
Në kulmin e shkëlqimit të vet, manastiri ka pasur vulën e vet dhe një bibliotekë të pasur.
Në vitin 1910, Stas Nosi filloi punën për ndërtimin e konakëve të manastirit. Ata mbaruan më 6 korrik të vitit 1913 dhe u hapën në gusht 1914. Në vitin 1935, patriarku Varnava I i dhuroi manastirit një kambanë e cila peshonte 300 kg. Po këtë vit është ndërtuar dhe kambanarja madhështore me 5 kate, e cila u prish nga regjimi komunist në vitin 1967. Gjatë prishjes u thye dhe kambana e madhe. Gjatë viteve 1940-1941, me fillimi e luftës italo-greke, në manastirin e Shën Vladimirit u vendos shtabi i përgjithshëm i ushtrisë italiane. Në vitin 1941, një pjesë e manastirit është djegur nga pakujdesia e ushtarëve italianë. Më 14 mars të vitit 1944 ushtria gjermane në largim e sipër i vuri zjarrin manastirit. Zjarri përfshiu konakët e manastirit dhe një pjesë të kishës.
Në vitin 1948 Instituti i Shkencave shpalli një listë paraprake me monumentet e kulturës dhe midis tyre ishte dhe manastiri i Shën Vladimirit. Kurse në vitin 1963, Rektorati i Universitetit Shtetëror në Tiranë e përfshiu kishën e manastirit të Shijonit në listën e monumenteve që mbroheshin nga shteti. Me ndalimin e besimit fetar në vitin 1967 dhe me shkatërrimin e objekteve fetare, Manastiri i Shën Joan Vladimirit u kthye në repart ushtarak deri në vitin 1997. Shërbyesja e fundit në manastir ka qenë Olimbiadha Andoni ose Haxhija siç e thërrisnin besimtarët. Në vitin 1967 kur e mbyllën kishën, murgun Dionis dhe Haxhijen i çuan në lagjen “Kala” të Elbasanit.
Manastiri ka pasur shumë prona. Ka pasur një mulli bloje, furrë buke dhe shërbenin rreth 20 veta. Në vitin 1893 pasuria e manastirit ka qenë: 732 rrënjë ullinj, 157 dynymë arra, 88 dele, 64 dhi, 25 qe dhe lopë, dhe dy kuaj. Sipas statistikave të kohës, manastiri ka pasur 400 dynymë tokë buke, 86 dynymë me pemë frutore, 8 dynym tokë me bostan, 40 dynym tokë për të mbjellë duhan, etj.
Çdo vit në 3 dhe 4 qershor, zhvillohesh në mënyrë madhështore Panairi i Shën Vladimirit (që vazhdon edhe sot e kësaj dite). Por kjo traditë e kremtimit të Shën Vladimirit vazhdoi deri në vitin 1964, prej asaj dite nuk u zhvillua më. Kryetari i Komitetit Ekzekutiv i rrethit të Elbasanit, me pretekstin për të shmangur sëmundjen e brucelozës, atë vit nuk lejoi zhvillimin e panairit por as personeli i manastirit nuk u lejua të meshonte. Me mbylljen e manastirit në vitin 1967, Lipsanet e Shenjta të Shën Vladimirit u çuan në kishën e Shën Marisë në lagjen “Kala” të Elbasanit. Atje qëndruan deri në vitin 1991. Gjatë periudhës 1967 deri në vitin 1991 kishës së manastirit i ra çatia. Me rënien e çatisë u prishën dhe afresket e kishës. Sot gjendet vetëm një afresk në hierore, i cili edhe ky është shumë i rrënuar.
Manastiri i Shën Joan Vladimirit u rihap në vitin 1991, menjëherë pas ndërrimit të sistemit. Shërbesat e para kishtare i ka kryer At Spiro Veli, megjithëse ishte në moshë të thyer. Ndonëse kisha e manastirit u hap në vitin 1991, vetëm kisha iu kthye Kishës Ortodokse. Pjesa tjetër e manastirit ishte repart ushtarak i cili qëndroi në objektet e manastirit deri në vitin 1997, vit kur u largua përfundimisht dhe i gjithë manastiri, bashkë me objektet e tjera iu kthyen Kishën Autoqefale Ortodokse Shqiptare. At Irineja, prifti i Manastirit (që gjej rastin ta falënderoj për informacionin e pasur që më ka dhënë) më tregoi që në atë vit të vështirë, kur shteti kishte rënë, banda të armatosura dhe ish oficerë u përpoqën të zaptonin me forcë ndërtesat e manastirit, por banorët e fshatit Shijon u mobilizuan dhe i dolën në mbrojtje manastirit. Menjëherë pas largimit të ushtrisë në vitin 1997, me fondet e siguruara nga Kryepeshkopi Anastas, filloi restaurimi i objekteve në vitet 1998-1999. Në vitin 1999, me bekimin dhe mbështetjen e Kryepeshkopit Anastas, filloi kampi për vajzat që kisha organizon dhe vazhdon edhe sot e kësaj dite. Në vitin 2005 u restaurua kisha e manastirit dhe në 2017 u bë përsëri restaurimi i çatisë së kishës së manastirit me fondet e siguruara nga Kryepeshkopi Anastas.
Martirizimi i Shën Princ Vladimirit, sundimtarit të Duklës që vdiq me besimin në zot, dhe historia një mijëvjeçare e kultit të tij dëshmon se ai ka qenë një nga figurat më të dashura dhe të respektuara në rajonin e Ballkanit, nga Budapesti e në Vjenë në Veri deri në Thesali dhe Malin e Shenjtë në jug. Sigurisht, meritën kryesore historike për mbijetesën dhe ruajtjen e kultit të Shën Vladimirit e ka princi shqiptar Karl Topia i cili me krijimin e manastirit siguroi një vend ku ndër shekuj më 3 dhe 4 qershor pelegrinët ortodoksë por edhe ata myslimanë dhe katolikë, vijnë për të festuar, jo vetëm nga Elbasani por edhe nga rajonet e tjera të Ballkanit. Manastiri i rezistoi shekujve të pushtimit otoman falë dhe kujdesit dhe kontributit të popullit elbasanas, duke përfshirë këtu jo vetëm të krishterët e pasur të qytetit, por edhe vllehëve dhe myslimanëve të Elbasanit.
Jeta dhe vepra e Shën Vladimirit të Duklës vazhdon edhe sot e kësaj dite të jetë shembull se si paqja midis popujve është e mundur, por që të arrihet duhet një sakrificë si ajo shenjtit tonë që u kthye në Bir perëndie! Është unike në botë, që çdo vit në manastirin e Shijonit më 3-4 qershor lipsanet e shenjtorit nderohen jo vetëm nga besimtarët ortodoksë të ardhur nga Shqipëria, Mali i Zi, Serbia, Maqedonia e Veriut, Greqia, Bullgaria etj., por dhe nga një numër shumë i madh besimtarësh katolikë dhe myslimanë nga qyteti i Elbasanit dhe fshatrat përreth!
Kryetari i Komunitetit Malazez në Republikën e Shqipërisë
